Stijgende verzuimcijfers, hoge uitstroom en grote personeelstekorten; de zorgsector en -medewerkers staan onder grote druk. Overheid en zorgorganisaties doen verwoede pogingen het tij te keren, maar gaan voorbij aan een aantal belangrijke oorzaken. “Niet alles is gezegd. Niet alles wordt gezegd. En niet alles wordt gehoord.”¹ Dr. Saskia Duijs ging met haar onderzoeksgroep op zoek naar de ‘verborgen en verzwegen redenen’, die de bestaanszekerheid en gezondheid van medewerkers onder druk zetten. Wat kwamen zij op het spoor? En wat betekent dit voor de toekomst en het innovatieve vermogen van de sector?
Toen dr. Saskia Duijs, als Assistant Professor verbonden aan de vakgroep Ethiek, Recht en Humaniora van het Amsterdam UMC, verzorgenden en helpenden vroeg wat bepalend was voor hun fysieke en mentale gezondheid, leverde dat allereerst de bekende antwoorden op. “Veelbesproken thema’s als bureaucratie, werkdruk en de combinatie van een betaalde baan en informele zorg werden genoemd.”, vertelt Duijs. Er kwamen echter ook problemen aan het licht die nog weinig besproken worden. “Racisme, genderongelijkheid, schulden, armoede – daarop rust nog een taboe.”
Vervolgens trok Duijs met een fotograaf en vijf zorgverleners – “ik wilde absoluut niet vanaf de zijlijn toekijken en beschrijven, ik wilde dit echt sámen met de zorgverleners doen” – door het hele land om juist déze thema’s te bespreken en (letterlijk) zichtbaar te maken.
Tijdens haar onderzoek zag Duijs een reflex die ze typerend noemt voor de zorg: in reactie op genoemde problemen, zoals de werkdruk, gaan medewerkers voor elkaar zorgen. Daarbij gebeurt iets ‘venijnigs’, zoals Duijs dat noemt. “Medewerkers vormen kliekjes op basis van bijvoorbeeld gender, afkomst, levensfase of gezinssituatie, omdat ze elkaar herkennen in de uitdagingen waarmee ze moeten dealen en elkaar daarbij willen helpen. Die kliekjes sluiten andere collega’s buiten en dat versterkt uitsluitingsmechanismen zoals discriminatie en racisme.” Duijs legt uit dat een dergelijk mechanisme ontstaat doordat de gezondheid en bestaanszekerheid van medewerkers enorm onder druk staan. “Er is simpelweg te weinig ruimte om te luisteren naar elkaar, begrip te tonen en verschillen te overbruggen. Het is heel duidelijk: bestaanszekerheid is onmisbaar als stille basis onder inclusie, en dus ook onder kwaliteit van werk en kwaliteit van zorg.”
Dat zorgen voor elkaar met een onbedoeld negatief effect wordt ook zichtbaar in geval van financiële problemen. “Veel medewerkers hebben te maken met armoede, schuld en daardoor een loonbeslag. En we weten: waar geldzorgen zijn, is verzuim niet ver weg.”, vertelt Duijs. Zorgorganisaties, geconfronteerd met een hoog verloop en verzuim, schieten ook in de ‘zorgmodus’. Vanuit hun zorgplicht als werkgever richten ze kasten met gratis boodschappen in of bieden medewerkers financiële coaching aan. “Hartstikke goedbedoeld natuurlijk, maar door het aanbieden van bijvoorbeeld die budgetcoach duw je de verantwoordelijkheid naar beneden. Als medewerker word je zelf verantwoordelijk gemaakt voor het probleem. Daarnaast, zorgorganisaties die al overbelast zijn, krijgen er zo een taak bij. En dat terwijl de oorzaak niet primair bij de zorgorganisaties zelf ligt. Het is heel duidelijk een structureel en maatschappelijk probleem is, medewerkers worden gewoon onderbetaald.”
Er is simpelweg te weinig ruimte om te luisteren naar elkaar, begrip te tonen en verschillen te overbruggen. Het is heel duidelijk: bestaanszekerheid is onmisbaar als stille basis onder inclusie, en dus ook onder kwaliteit van werk en kwaliteit van zorg.
Dat er sprake is van een maatschappelijk en politiek probleem onderschrijft het Centraal Planbureau (CPB). Duijs: “Naar aanleiding van recent onderzoek naar bekostiging van de sector acht het CPB het onwaarschijnlijk dat de sector nog efficiënter kan werken. De sector is inmiddels uitgeknepen. Er zal dus hoe dan ook geld bij moeten.” De oplossing ligt dan ook niet in het ‘naar beneden duwen van het probleem’, maar juist in het naar boven duwen.
Daarin hebben werkgevers een rol. Duijs: “Ze moeten zich organiseren en open zijn over de problemen. Zorgorganisaties maken cijfers over loonbeslag niet altijd openbaar omdat ze bang zijn voor negatieve publiciteit. Door het probleem zelf op te lossen hou je het ook onzichtbaar. Op basis van mijn onderzoek concludeer ik dat het juist wel belangrijk is om de structurele problemen te benoemen en politiek te agenderen. We moeten die pijn en rauwe werkelijkheid zichtbaar maken, want daarmee geef je juist erkenning aan medewerkers. Je laat ze zien: dit probleem is niet jouw verantwoordelijkheid, dit is een structureel probleem. Dat gehoord en gezien voelen, kan zorgen voor een enorm empowerment van zorgverleners.”
De care-sector staat voor grote maatschappelijke opgaven. Technische en sociale innovaties moet uitkomst bieden. Maar kunnen we van medewerkers verwachten dat ze innoveren, ontwikkelen en verbeteren, als hun bestaanszekerheid zó onder druk staat? Duijs: “Dat is inderdaad een hele spannende. Bestaanszekerheid is een stille basis onder kwaliteit van werk en daarmee onder kwaliteit van zorg. Wie wil innoveren en ontwikkelen, zal dus moeten zorgen voor die bestaanszekerheid van medewerkers. Bestuurders zouden veel meer naar buiten moeten treden. Misschien wel de barricade op.” Overigens ziet Duijs hier al de eerste positieve ontwikkelingen: “Dat er brede steun was voor het tussentijds openbreken van de CAO VVT, dat getuigt echt van lef van de werkgevers.”
Ondertussen moeten zorgorganisaties vooral doorgaan met innoveren en verbeteren. “Het is soms enorm lastig om een verbeterproject te laten slagen, als de uitstroom en het verzuim hoog zijn. Maar de professionals die wel meedoen, halen hier juist heel veel plezier uit. Het geeft hun voldoening om het werk en de zorg beter te maken. En die voldoening dragen bij aan hun gezondheid en werkgeluk.”
¹ Duijs. S.E., Schrijver, J., Plak, O., Jaspers, Y., Jhingoeri, U., Senoussi, N., Mazurel, C., Bourik, Z., Abma, T.A., Verdonk, P. (2022) Wat je niet ziet: vier portretten over de gezondheid van laagbetaalde zorgverleners in de ouderenzorg. Conclusie van vier jaar participatief onderzoek ‘Gezond Zorgen’. Amsterdam UMC, afdeling Ethiek Recht en Humaniora. Amsterdam.
Voor meer informatie, dowload het proefschrift van dr. Saskia Duijs ‘The Caring Class: Precarization of paid care workers in long-term care and its relation to health, an intersectional perspective’
Ter gelegenheid van het 10-jarig jubileum van Topcare blikken we met experts uit de sector vooruit op de komende tien jaar: wat zijn de grootste opgaven en uitdagingen en wat is er nodig om de sector daar doorheen te loodsen? Welke rol is daarin weggelegd voor Topcare en de Topcare-expertisecentra? Dit is het eerste deel in deze serie.
